Notice descriptive
- Catalogue des manuscrits 1 à 269 de la Bibliothèque municipale d'Auxerre
Pontifical d'Auxerre, ou pontifical d'Hugues d'Arcy, évêque d'Auxerre
En tête du fol. 1 et en écriture du XVIIIe siècle : « Ex libris monasterii Sancti loannis Laudunensis, ordinis Sancti Benedicti, congregationis Sancti Mauri. » — 1 à 2 vo. Table du manuscrit — 1. « Incipiunt capitula huius ordinarii. Officium ad cathecuminos faciendos — 2 v°, « Benedictio ad...

En tête du fol. 1 et en écriture du XVIIIe siècle : « Ex libris monasterii Sancti loannis Laudunensis, ordinis Sancti Benedicti, congregationis Sancti Mauri. » — 1 à 2 vo. Table du manuscrit — 1. « Incipiunt capitula huius ordinarii. Officium ad cathecuminos faciendos — 2 v°, « Benedictio ad peram et baculum. »
Fol. 2 vo. « Quando induitur pontifex sacerdotalibus indumentis, dicuntur hii psalmi : Quam diIecta tabernacula. Ps. Benedixisti, Domine, terram tuam... » — 3. « Incipit officium ad infantes cathecuminos faciendos sive baptizandos... » — 7 vo. « Incipit officium ad infantes consignandos seu confirmandos... » — 8. Après la bénédiction pontificale donnée aux confirmés : « Tunc dicat episcopus quod tercia die veniant [confirmati] ad ecclesiam ut presbiteri deponant eis bandellos suos, et lavent frontes eorum in piscina. Bandellos vero debent comburere sacerdotes. » (Aucune mention du « soufflet » donné par l'évêque aux enfants qu'il vient de confirmer.)
Fol 8. « Incipit officium ad clericum faciendum sive tonsurandum. — 8 vo. « Incipit officium in ordinibus celebrandis... — 9. Cantato misse introitu et dicta prima collecta, dicat archidyaconus : Accedant qui ordinandi sunt hostiarii, lectores, exorciste, acoliti... — Hostiariii cum ordinantur... trahi eis episcopus claves ecciesie quas omnes tangere debent, dicens : Sic agite quas reddituri Deo rationen… Et postea ducat eos archidyaconus ad hostium ecclesie, et faciat omnes tangere hostium illud. Deinde ducat eos ad cordas campanarum, et faciat omnes tangere cordas illas... »
Fol. 10 vo « Accedentes igitur subdyaconi ...patenam de manu episcopi … accipiant vacuam et calicem vacuum. De manu vero archidyaconi accipiant urceolum cum aquamanile et manutergium, dicente sibi episcopo... Videte cujus ministerium... Et ideo si usque nunc fuistis tardi ad ecclesiam... ut Deo placere possitis... » Aucune mention de l'amict ni de l'épistolier — 11. « Deinde accedentes qui ordinandi sunt dyaconi et sacerdotes, prostrato episcopo ante altare... incipiant duo de choro letaniam — 11 vo — ...s. Stephane, bis dicatur ; s. Line ; s. Clete... S. Peregrine ; s. Vigili ; s. Romane ; s. Dyonisii c. s. t... s. Thoma ; omnes sancti martires ; s. Silvester ; s. Gregori ; s. Hylarii ; s. Martine ; s. Germane ; s. Nicholae... s. Amator ; s. Agnari ; s. Censuri ; omnes sancti confessores ; s. Maria Magdalene... — 12 — ...s. Genofeva ; s. Scolastica ; s. Columba ; omnes sancte virgines... » — 12 vo « Quibus [diaconis] inclinantibus se, ponat episcopus manus super capita singulorum, accedens ad eos et dicens singulis Accipite Spiritum sanctum. — Prefacio dyaconorum. Oremus, dilectissimi, Deum Patrem omnipotentem ut super hos famulos suos quos ad officium diaconatus... » Aucune solution de continuité dans la préface de consécration
Fol. 14. « Tunc recedant dyaconi, et accedant ordinandi presbiteri. Tunc vertat se episcopus ad eos et teneat manum suam dextram levatam versus eos. Similiter omnes presbiteri astantes manus suas levatas teneant super capita eorum. Et dicat episcopus prefacionem que sequitur, sicut alias supra. Prefacio presbiteronem : Oremus, dilectissimi, Deum Patrem omnipotentem ut super hos famulos suos quos ad presbiterii munus... » — 15 — « Deinde revertens ad primum ordinandorum, induat quemlibet eorum casulam ponendo per capud usque ad scapulas tantum, dicens singulis : Veste nupciali induat te Dominus. — Respondeat quilibet : Deo gratias... » — 15 vo. « Hymnus Veni, creator Spiritus... Si hymnes iste non sufficiat usque dum manus singulorum inuncte fuerint, cantetur prosa : Veni, sancte Spiritus. Et emitte celitus... » — 16 v°. « Et postquam quilibet communicaverit, redeat ad locum suum ; et portetur eis calix cum vino, et convivant [= combibant] de eo, ne de hostia sacra quicquam remaneat in ore ipsorum... — ...Et ponat [episcopus] ambas manus suas super capita singulorum aliquantulum inclinata, dicens singulis : Accipe Spiritura sanctum quorum remiseritis peccata, remittuntur eis... Quo facto, redeat ad primum presbiterorum et trahat unicuique casulam per scapulas, ita tamen quod manus semper iuncte remaneant, et osculetur eum dicens : Pax Domini sit semper tecum... »
Fol. 17. « Incipit officium in consecratione episcopi. Electione seu provisione facta, et per metropolitanum vel eum ad quem pertinet confirmata.... — 17 vo ...Tunc dicat unus de canonicis ecclesie ad quam debet consecrari electus alta voce : Adest electus noster ad consecracionem suam suscipiendam... — 18 vo ...Interrogacio : Vis Senonensi ecclesie et michi meisque successoribus subiectionem et obedienciam exhibere secundum canonicam auctoritatem et decreta sanctorum pontificum ? Responsio. Volo... » Les prières et les cérémonies qui suivent ressemblent beaucoup à celles d'aujourd'hui. — Pas de concélébration. — 21 vo. « Postea agatur missa ordine suo in qua debet de manu metropolitani communicare episcopus consecratus. » Pas de bénédiction de la mitre ni des gants ; pas d'intronisation du nouvel évêque ; pas de chant du Te Deum. — 22. « Explicit officium in consecratione episciopi. »
Fol. 22. « Officium in benediccione abbatis monachorum seu canonicorum regularium... — 22 vo. Interrogacio episcopi : Vis Autissiodorensi vel N. Ecclesie et michi meisque successoribus subiectionem et obedienciam exhibere secundum canonicam auctoritatem et decreta sanctorum pontificum ? Responsio. Volo… 24. Missa rite peracta, faciat abbas professiomen suam ecclesie et domino pontifici dicens. Professio abbatis : Ego N. talis ecclesie N. ordinatus abbas, promitto obedienciam... — Quo peracto, statuatur in sede sua per illum ad quem pertinet dicentem sibi : Sta et tene locum a Deo tibi delegatum. Potens enim est Deus tibi augere graciam. Deinde incipiat cantor — 24 vo — Te Deum [laudamus]… — Quo finito, [Te Deum laudamus], dent abbati omnes fratres pacis osculum, flectantes ante eum genua, sicut ante patrem a Deo sibi constitutum. »
Fol. 24 vo « Incipit officium in consecracione virginum... — Cet ordo (fol. 24 vo à 28) a été publié par Martène, De ant. Eccl. Rit., lib. II, cap. VI, ordo X, Anvers, 1736, t. II, col. 543 à 546. — 28. Incipit officium in benedictione abbatisse... » — 29. « Incipit officium in benedictione sponsi et sponse ante portas ecclesie. Cum autem venerint ante valvas ecclesia sponsus et sponsa... » Cet ordo (fol. 29 à 31) a été publié par Martène, op. cit., lib. I, cap, IX, art. V, t. II, 365-366.
Fol. 31. « Incipit officium in coronatione regis. Quando novus rex sublimatur a clero et populo in regnum ; primum enim exeunte illo de thalamo, unus episcopus dicat orationem que sequitur : Omipotens sempiterne Deus qui famulum tuum N. regis fastigio dignatus es sublimare... » — 35 vo « Explicit officium in coronacione officium in coronacione regine, que benedicitur in ingressu ecclesie... — 36 vo. « Explicit officium in benedictione regine. — Incipit officium in celebracione synodi. Antequam episcopus et sacerdos intrent synodum... »
Fol. 36 bis vo. « Incipit officium in fundacione nove ecclesie. — 38. Incipit aliud officium quando — 38 vo — minores ecclesie de novo fundantur. » — 39. « Incipit officium in consecracione ecclesie. — 49. Ordo quomodo reliquie ponende sunt in altari. » — 51 vo. « Incipit officium in consecracione altaris quando consecratur sine ecclesia » — 55. « Incipit officium in reconciliacione ecclesie violate, ubi sanguis odio vel aliquo fuerit effusus, aut homicidium perpetratum. » — 56 vo « Incipit officium in benedictione cymiterii. » — 58. « Incipit officium in reconciliacione cymiterii. » (Même ordo que pour la réconciliation d'une église).
Fol. 58. « Incipit officium in benedictione candelarum et cereorurn die Purificacionis beate Marie virg. » — 59. « Incipit officium in representacione penitencium in die cinerum. » Cet ordo (fol. 59 à 60 vo) a été publié par Martène, op. cit., lib. IV, cap. XVII, ordo V ; 1736, t. III, 146-147. — 60 vo. « Incipit benedictio palmarum, buxi et ceterarum frondium ac ramorum facienda dominica in ramis palmarum ab episcopo... » — 62. « Incipit officium in reconciliadone penitencium in die cene » — 63 vo. « Incipit officium in consecracione crismatis » — D'après l'ancien foliotage, il manquerait un feuillet entre 64 et 65. — 65 vo à 67 vo. Préface et canon. — 71 vo. « Explicit officium in consecracione crismatis. — Incipit officium in parasceve Domini. — 74. « Sabbato in vigilia paschali... » — 75. Litanies. — 75 vo. « ...s. Syxte ; s. Corneli ; s. Amator ; s. Hylari ; s. Martine ; s. Iovine... — [Tercia litania] ...s. Peregrine ; s. Vigili ; s. Fraterne ; s. Saturnine... omnes sancti martyres ; s. Germane, dicatur alcius et dicatur bis ; s. Aunari ; s. Desideri ; s. Eladi ; s Palladi ; s. Mamertine ; s. Mariane ; omnes sancti confessores ; s. Eugenia ; s Genovefa ; s. Columba... — 76. « Ordo ad visitandum infirmum. » — 80. « Incipit commendacio animarum fidelium defunctorum. — 81. Tunc ponatur corpus in feretro ut portetur in ecclesiam... — 82. Hic portatur corpus ad sepulchrum... »
Fol. 84 à 99. Bénédictions pontificales — 84. « Benedictio dominica prima in Adventu Domini. » — 86 bis « Benedictio feria IVa in capite ieiunii. » — 87 vo. « In die sancto Pasche. Benedictio. » — 89 vo. « In die Pentecostes. Benedictio.» — De sancta Trinitate. Benedictio. — Dom. I post oct. Pentecostes. » — 93. « Dominica XXIII post oct. Pent. Benedictio. — De Trinitate. Benedictio. » — 93 vo. « De s. Andrea apost. Benedictio. — Benedictio in nat. s. Stephani prothom. — 95 vo. « De invencione s. Stephani. Benedictio. » — 96. « In translacione sancte corone Domini. Benedictio. » — 97. « In sollempnitate plurimorum apostolorum ». — 98 vo « Benedictio in tempore ieiunii. » — 99. « Incipiunt benedictiones vestimentorum sacerdotalium. » — 99 vo. Benedictio patene. — Benedictio calicis. »
Fol. 100 vo et 102. De plusieurs mains (XIV et XVe s.). — 100 vo. « Consecracio capsarum. Benedictio ad peram dandam peregrinanti. » — 101 vo. Note sur les places occupées au synode par l'archevêque de Reims, les évêques de Beauvais et de Senlis, ceux de Laon et de Châlons-sur-Marne. — Feuillet de garde. Note du XIVe siècle « Liber benedictionum domini episcopi Laudunensis.
Feuillet de garde : deux notes de l'abbé Lebeuf sur ce manuscrit ; d'après la seconde, ce pontifical aurait appartenu à Hugues d'Arcy, évêque de Laon (1339-1351). — Ce manuscrit est un pontifical d'Auxerre : les litanies des saints (fol. 11 vo et 75 vo) et l'interrogatoire de l'abbé (fol. 22 vo) l'indiquent clairement. L'écriture et la décoration accusent la première moitié, et probablement le premier quart du XIVe siècle.

